Parlamenter Sistem Nerede ve Nasıl Doğdu ?

Parlamento, argüman ve karşı argümanların kamusal alanda tartışıldığı yerdir. Ancak zamanla değişime uğrayarak salt danışma meclisi olmanın ötesinde belirli yetkileri de içinde barındıran yapılara dönüşmüşlerdir. Parlamentoların varlığı hükümet sistemini parlamentarizm yapmaz. Başkanlık ya da yarı-başkanlık sistemlerinin de parlamentoları mevcuttur ancak bu, onları parlamenter hükümet sistemi haline dönüştürmez. Parlamento kendi içerisinden bir hükümet çıkarmış ve bu hükümeti de nüfuzu altında tutuyorsa bu sistem parlamentarizmdir. Dolayısıyla parlamentonun varlığı değil, baskın konumda oluşu sisteme adını vermektedir.

Westminster Modeli olarak da bilinen Parlamenter Sistem’in anayurdu İngiltere’dir. İngiliz Parlamentosunun Westminster Sarayında toplanması nedeni ile bu isimle de anılmaktadır. Belirli bir plan çerçevesinde, temel bir teoriye dayanarak oluşmuş bir hükümet sistemi değildir. İngiliz tarihi içerisinde evrimsel olarak şekillenip, geleneksel teamülleri de içerisine katarak son halini almıştır. Bu nedenle Parlamenter Hükümet Sistemini anlamak İngiliz Tarihi içerisinde bazı temel olayların izini takip etmeyi gerektirir.

Parlamenter sistem monark yani hükümdar ile halkın temsilcilerinden oluşan parlamento arasındaki mücadelenin parlamento lehine sonuçlanması ile oluşum göstermiştir.  17.yy’a kadar süren dönemde monarkın yetkileri kısıtlanmış, 17 ve 18.yy’larda parlamenter sistemin kurumları oluşmuş, 19 ve 20.yy da ise parlamenter sistem tam anlamıyla yerleşim göstermiştir.

Ortaçağda İngiltere’de Kral önemli işleri danışmak üzere ileri gelenleri bir mecliste toplardı. Kraliyet Meclisi denilen bu toplulukta din adamları ve baronlar yer alıyordu. 1215 yılında Kral yurtsuz John’a karşı Baronların ayaklanması üzerine Kral ile Baronlar arasında tarihte Magna Carta Libertatum ( Büyük Özgürlük Fermanı )olarak adlandırılan anlaşma imzalanmıştır. Anlaşma uyarınca monarkın yönetiminin hukuktan üstün olamayacağı vurgulanmıştır. Vergilerin düzenlenmesinde Baronlara danışılması karara bağlanmış ayrıca anlaşmanın uygulanmasının teminatı olarak yine Baronlardan oluşan bir konsey kurulmuştur. Magna Carta kralın yetkilerinin ilk kez sınırlandırılmasını sağlamış olması nedeni ile bir anlamda parlamenter sistemin ilk oluşumuna etki eden önemli bir olaydır. Böylelikle 13.yy itibari ile İngiltere mutlak monarşiden meşruti monarşiye geçmiş oluyordu.

1295 yılında Kraliyet Meclisi olarak toplanan meclis “Model Parlamento” olarak kalıcı hale gelmiştir. Kral III.Edward (1312-1377) döneminde parlamentoya eyalet beyleri (şövalyeler) ile burjuva ve kent temsilcileri de katılmıştır. 1300’lerin başlarında Ruhban sınıfı kendi ödeyecekleri vergilere kendileri karar vereceklerini söyleyerek Kraliyet Meclisinden ayrılmışlardır. Baronlar ise kendileri gibi ünvanlara sahip olmayan eyalet beyleri ve kent temsilcileri ile aynı meclis içerisinden olmak istememişlerdir. Bunun üzerine 14.yy ile birlikte şövalye ve kent temsilcilerinin oluşturduğu meclis Avam Kamarasını, Baronların Meclisi ise Lordlar Kamarasını oluşturmuştur. Böylece çift meclisli İngiliz Parlamentosu oluşmuştur.

Kral I. Charles döneminde 1628 yılında Haklar Bildirgesi imzalanmış böylece parlamenter sisteme bazı demokratik unsurlar eklenmiştir. Bildirgeye göre sebepsiz hapis cezası ve parlamentonun onayı olmaksızın vergi salınımı yasaklanmıştır.  1688 yılında ise gerçekleşen Muhteşem Devrim ile Parlamentonun gücü iyice hissedilir hale gelmiştir. Akabinde 1689 yılındaki Haklar Yasası ile otorite ve karar alma yetkisi tamamen Parlamentoya geçmiştir.

18.yy’dan itibaren kabinenin belirginleşmesi ile Parlamenter sistemin diğer kurumları da oluşum göstermeye başlamıştır. Kral, Parlamento ile olan işlerinde yine Parlamento içerisinden bazı kişileri seçerek çalışmalarını yürütüyordu. Kral ve seçtiği kişiler “kabine” adı verilen bir yerde toplanmakta idi. Zamanla kabine içerisindeki bakanlardan biri sivrilmiş ve “başbakanlık” kurumu oluşmuştur. Kabine zamanla homojen bir siyasi yapıya dönüşmüştür. Bu durum 19.yy’dan itibaren kabinenin toplu siyasal sorumluluğu ilkesini getirmiştir. Parlamentoya karşı bakanların sorumluluğu kralın ise siyasi sorumsuzluğunu getirmiştir.

19.yy boyunca oy hakkının gelişimi ve siyasi partilerin oluşumu ile parlamentonun temsil gücü ve demokratikleşmesi tamamlanmıştır. Böylelikle İngiliz Parlamenter Sistemini oluşturan temel kurumlar ve unsurlar meydana gelmiştir.

Kaynak: Anı Ezgi Ayhan, Parlamenter Sistem İle Başkanlık Sisteminin Karşılaştırılması, Yaşar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2019.

Aykut İnce, Kuvvetler Ayrılığı Bağlamında Parlamenter Sistem ve Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Karşılaştırmalı Analizi, Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018

Baki Laleoğlu, Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem Nedir, Ne Değildir? , Seta Analiz, Mart 2022 sayı: 364

Bülent Yücal, Parlamenter Hükümet Sisteminin Rasyonelleştirilmesi ve Türkiye Örneği, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008

Derya Doğru, Hükümet Sistemleri Açısından 2007 Anayasa Değişikliği ve Bu Değişikliğin Türk Parlamenter Sistemine Olası Etkileri, Gazi Üinversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011

Fatih Bilgin, Türkiye'de Siyasal Sistem Tartışmaları, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016

İ. Halil Asilbay, Parlamenter Sistem ve Türkiye Açısından Bir Değerlendirme, TBB Dergisi 2013(104) 

Hatice Kaçanoğlu, Türkiye'de Yeni Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, Kırşehir Ahi Evran  Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022

Mustafa Yıldız, Başkanlık, Yarı Başkanlık ve Parlamenter Sistem Üzerine Bir Değerlendirme, Türkiye Siyaset Bilimi Dergisi, 2018, cilt 1, sayı 2

Nazmiye Çağlar, Avantaj ve Dezavantajlarıyla Parlamenter Hükümet Sistemi, Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2017, cilt 19, sayı 4 

Pelin Ayan Musıl, Hükümet Sistemleri Başkanlık Sistemi ve Parlamenter Sistem, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 2013

Salih Öner, Türk Parlamenter Sisteminde Cumhurbaşkanının Rolü, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004

Sezen Kama, Parlamenter Hükümet Sistemi Olarak "Westminster Modeli" Britanya Örneği Üzerine Bir Deneme, MÜHF-HAD, C22 S.2

TBMM Yayınları, Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri Parlamenter Sistem, TBMM Basımevi 2017 Ankara

Zehra Caner, Parlamenter Sistem İle Başkanlık Sisteminin Analizi ve Başkanlık Sisteminin Türkiye'de Uygulanabilirliği, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 21 Sayı 1 Yıl 2013