Başkanlık Sisteminin Belirleyici Unsurları Nelerdir ?

 

Başkanlık sistemi en geniş tanımlaması ile katı bir güçler ayrılığına dayanan, kuvvetler arasında denge ve denetim mekanizmalarının olduğu, halk tarafından seçilen bir kişinin hem devlet başkanı hem de hükümet başkanı konumunda yürütmenin sahibi olduğu, yasama ve yürütmenin karşılıklı olarak birbirlerinin hukuki varlıklarını sonlandıramadığı, demokratik bir hükümet sistemidir.

Başkanlık sisteminin belirleyici unsurlarını kendi içinde asli unsurlar ve tali unsurlar şeklinde ayırmak mümkündür. Asli unsurlar şunlardır:

• ·         Başkanın halk tarafından seçilmesi
• ·         Yürütmenin yasamanın güvenine dayanmaması
• ·         Yürütmenin tek kişiden oluşması

Başkanın Halk Tarafından Seçilmesi: Başkanlık sisteminin katı kuvvetler ayrılığı esasına bağlı olması yasama ve yürütmenin kaynaklarının da birbirinden farklı olmasını gerektirir. Bunun sonucu olarak yasama ve yürütme ayrı ayrı halk tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak seçimle belirlenir. Parlamenter sistemden farklı olarak yürütme monist yapılıdır. Halk tarafından seçilen Başkan yürütmenin tek sahibidir ve yasalarca belirlenmiş görev süresi kati olup meclis tarafından görevden alınamaz.

Yürütmenin Yasamanın Güvenine Dayanmaması: Parlamenter hükümet sisteminde yürütme yasamadan doğar ve yasamanın güvenine tabidir. Oysaki Başkanlık sisteminde yasama ve yürütmenin meşruiyet kaynakları farklıdır. Kesin kuvvetler ayrılığı prensibinin de bir sonucu olarak yürütme yasamanın güvenine tabi değildir. Devlet Başkanı halk tarafından belirli bir görev süresi için seçilmekte ve parlamento tarafından düşürülememektedir. Devlet başkanı yasama organına karşı sorumsuzdur. Onun tek sorumluluğu halka karşıdır.

Yürütmenin Tek Kişiden Oluşması: Parlamenter hükümet sisteminde yürütme ikili yapıda olup bir kanadından Devlet başkanı diğer kanadında ise başbakan ve bakanlardan oluşan bakanlar kurulu bulunmaktadır. Başkanlık sisteminde ise yürütme monist yapıdadır ve halk tarafından seçilmiş başkandan oluşur. Yine parlamenter sistemde kolektif çalışan, dayanışma esasına dayalı ve yasama organına karşı sorumlu olan kabine başkanlık sisteminde yoktur. Başkan tarafından seçilen ve bakanlıklara getirilen kişiler bir nevi Başkanın yardımcısı mahiyetinde olup, parlamenter sistemdeki anlamı ile kabineyi oluşturmazlar.

Bunların yanı sıra başkanlık sisteminin ek özellikleri diyebileceğimiz olmamaları halinde sistemin yapısını bozmayan tali unsurlar ise şunlardır:

• ·         Yasamanın yürütme organı tarafından fesih edilememesi
• ·         Hem yasama hem yürütmede aynı kişinin görev alamaması
• ·         Yasama organının çalışmalarına Başkanın katılamaması

Başkanın yasama organını fesih edememesi: Başkanlık sisteminin katı kuvvetler ayrılığına dayanması ve yasama ile yürütmenin meşruiyet kaynaklarının ayrılığı birbirlerinin varlıklarını da sonlandırmalarını mümkün kılmamaktadır. Yasamanın yürütmeyi sonlandıramaması gibi Başkan da yasama organını fesih edemez.

Yasama ve yürütmede aynı kişinin görev alamaması: Parlamenter sitemde kabinenin, parlamento içerisinden çıkmasının sonucu olarak Başbakan ve bakanlar aynı zamanda meclis üyesi olabilmektedir. Başkanlık sisteminin katı kuvvetler ayrılığı prensibi neticesinde başkan ve sekreterleri yasama organı içerisinde görev alamayacakları gibi yasama organı üyelerinin de yürütmede idari bir görev almaları ya da memur olmaları mümkün değildir.

Yasama organının çalışmalarına başkanın katılamaması: Yine sert kuvvetler ayrılığı prensibi nedeni ile başkan ve sekreterler yasama organının faaliyetlerine katılamazlar. Hatta başkanın kanun teklif etme yetkisi de yoktur.

Başkanlık sisteminin asli ve tali unsurlarını belirledikten sonra sistemin temel omurgasını ve işleyiş vasıtalarını şöyle özetleyebiliriz.

• Ø  Yürütme organını temsil eden devlet başkanı ve devlet başkanına yasama organını kontrol imkanı veren yetkiler
• Ø  Yasama organını temsil eden kongre ve kongreye devlet başkanının tasarruflarına katılma imkanı veren yetkiler
• Ø  Kanunların Anayasaya uygunluğunu denetleyen yüksek mahkeme

Aşağıdaki şema başkanlık sisteminin genel işleyişini göstermektedir.

 

Kaynak: Jülide Güler, Anayasalara  Göre Devlet Başkanının Konumundaki Değişim, KDY Yayıncılık, 2020