Parlamenter Hükümet Sisteminin Temel Unsurları Nelerdir ?

 

Parlamenter Hükümet Sistemine dair literatürdeki en yaygın tanım şöyledir: Yürütme iktidarının yasama iktidarından kaynaklandığı ve yürütmenin, yasamaya karşı siyasal sorumluluğunun bulunduğu anayasal bir hükümet şeklidir. Bu tanımlamaya bakarak parlamenter sistemin temel iki unsurundan söz edilebilir.

• 1.   Hükümet yasama organından çıkar.
• 2.   Hükümetin yasama organına karşı siyasal sorumluluğu mevcuttur.

Yasama ve yürütme arasındaki bu etkileşim, yasama ve yürütme erklerinin birbirinden ayrı ancak işlevsel ve organik açıdan birbirlerine bağlı olduklarını göstermektedir. Bu özellik parlamenter sistemin, kuvvetler arasında yumuşak bir ayrılığın olduğu hükümet biçimi, olarak tanımlanmasının da nedenidir.

Lijphart, parlamenter sistemin belirleyici kıstaslarını asli ve tali unsurlar olarak iki başlıkta ele almıştır. Bu sınıflandırmaya göre saf Parlamenter Sistemin asli unsurları şunlardır:

• ·        Yürütme organının iki başlı yapısı
• ·         Hükümetin yasama organından kaynaklanması
• ·         Bakanlar Kurulunun parlamento karşısında siyasi sorumluluğu
• ·         Devlet başkanının siyasal sorumluluk taşımaması

YÜRÜTME ORGANININ YAPISI: Parlamenter sistemde yürütme düalist yani iki başlıdır. Bir kanadında Devlet Başkanı diğer kanadında ise Başbakan ve Bakanlardan oluşan Bakanlar Kurulu ya da diğer bir ifade şekli ile kabine mevcuttur. Parlamenter sistemin monarşik yapılı ülkelerde uygulanan şeklinde devlet başkanları kral ya da kraliçe ünvanını alırken, cumhuriyet rejimi olan ülkelerde devlet başkanı Cumhurbaşkanıdır.

Devlet Başkanı yasama organına karşı siyasal bakımdan sorumsuz iken hükümet ise parlamento karşısında sorumludur. Devlet başkanının sorumsuzluğuna bağlı olarak yetkileri sınırlıdır. Mevcut yetkilerini ancak Başbakan ve ilgili bakanların karşı imzası ile kullanabilir. Siyasal sorumsuzluğu neticesinde parlamento tarafından görevinden alınamaz.

Yürütmenin yasamaya karşı sorumlu olan kanadını oluşturan Bakanlar kurulu içerisinde Başbakan eşitler arasında birincidir. Bakanlar kurulu ülke siyasetini belirlemek ve hükümet etmekle yükümlüdür.

YÜRÜTMENİN GÖREVE GELİŞİ (Hükümetin Yasama Organından Doğması): Parlamenter hükümet sistemlerinde demokratik meşruiyete sahip organ yasama organı olduğundan yürütme de yasama organından kaynaklanır. Yürütmenin Devlet Başkanı kanadı monarşik yapılı ülkelerde ırsi olarak belirlenirken, cumhuriyet rejimlerinde ise genellikle yasama organı tarafından seçilir.

Yürütme organının diğer kanadı olan Bakanlar Kurulunun tayininde öncelikle parlamento tarafından güvenoyu alabilecek bir kişi Devlet Başkanı tarafından Başbakan olarak atanır. Bu kişi genellikle meclis içerisinden en fazla milletvekili bulunan siyasi partinin lideri olur. Başbakan diğer bakanları tespit edip Devlet başkanına sunar. Devlet Başkanı bakanları da atadıktan sonra Bakanlar Kurulu parlamentonun güvenine sunulur. Dolayısıyla son kertede hükümetin belirlenmesinde son söz parlamentonundur.

SİYASAL SORUMLULUK : Parlamenter sistemde daha önce de belirtildiği gibi Devlet Başkanı yasama organı karşısında sorumsuzdur. Monarşik yapılı devletlerde bu sorumsuzluk mutlak olmakla birlikte cumhuriyet rejimlerinde vatana ihanet gibi bazı sınırlamalara tabidir. Siyasi sorumluluk aslen yürütmenin diğer kanadını oluşturan Bakanlar Kurulundadır. Kabinenin varlığı parlamentonun güvenine tabidir. Parlamento güvensizlik oyu ile Bakanlar Kurulunu düşürebilir.

Parlamenter sistemin tali unsurları ile kastedilen ise yukarıdaki asli unsurları ihtiva eden bir hükümet sisteminin, aşağıdaki bazı unsurlara da sahip olması halinde sistemin parlamenter vasfını yitirmeyeceği ancak saf halinden uzaklaşabileceği anlamındadır. Tali unsurlar şunlardır:

• ·         Yürütme organının yasama organını fesih edebilmesi
• ·         Hem yasama hem yürütmede aynı kişinin görev alabilmesi
• ·         Bakanlar Kurulunun yasama organının çalışmalarına katılabilmesi

Kl    Kaynak: Jülide Güler "Anayasalara Göre Devlet Başkanının Konumundaki Değişim" KDY Yayıncılık, 2020

P    Parsak. M. Parlamenter Başkanlık Yarı Başkanlık Hükümet Sistemlerine Genel Bir Bakış ve Türkiye Cumhuriyetinin Hükümet Sistemi, Türk Akademisi Siyasi Sosyal Stratejik Araştırmalar Vakfı (1)

Z    Caner Z. Parlamenter Sistem ile Başkanlık Sisteminin Analizi ve Başkanlık Sisteminin Türkiye'de Uygulanabilirliği, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt 21 Sayı 1 Yıl 2013

P