Parlamenter Sistem ile Başkanlık Sisteminin Karşılaştırılması

 

Hükümet sistemlerinin genel tasnifi yapılırken kuvvetler birliği ve kuvvetler ayrılığı olarak ikiye ayrılmaktadır. Parlamenter sistem ve Başkanlık sistemi kuvvetler ayrılığına dayalı hükümet sistemleridir. Ancak iki hükümet sistemi arasındaki temel fark Başkanlık sisteminin sert kuvvetler ayrılığına dayanması Parlamenter sistemin ise yumuşak kuvvetler ayrılığına dayanmasıdır. Bunun anlamı Başkanlık Sisteminde yasama ve yürütmenin karşılıklı olarak birbirlerinin hukuki varlıklarını sonlandıramaması ve birbirlerinin görev sürelerine müdahale edememesidir. Parlamenter sistemde ise yürütme, yasamanın içerisinden çıkmakta ve yasamaya karşı sorumlu olmaktadır. Bu nedenle güvensizlik oyu ile yürütmenin görev süresi yasama tarafından sonlandırılabilir.

İki hükümet sistemi arasında yukarıda belirtilen temel farktan sonra her iki hükümet sisteminin asli ve tali unsurlarını dikkate alarak bir karşılaştırma yapmak mümkündür.

Parlamenter hükümet sisteminde yürütme organının yapısı iki başlıdır. Yürütmenin bir kanadında devlet başkanı diğer kanadında başbakan ve bakanlardan oluşan kabine bulunmaktadır. Monarşi ile yönetilen ülkelerde devlet başkanı Kral / Kraliçe iken, Cumhuriyet ile yönetilen ülkelerde Cumhurbaşkanıdır.

Başkanlık sisteminde ise yürütme monist yapılı yani tek kişiden oluşur. Devlet başkanı da başbakan da aynı kişide toplanmıştır. Bu kişiye kısaca Başkan denilebilir.

Parlamenter hükümet sisteminde yürütme organı yasamadan kaynaklanır. Yürütme organının devlet başkanı kanadı Monarşi ile idare edilen ülkelerde ırsi olarak belirlenirken cumhuriyet rejimlerinde ekseri yasama organı tarafından seçilmektedir. Yürütme organının diğer kanadı olan hükümetin belirlenmesinde Cumhurbaşkanı meclis içerisinden birini Başbakan olarak atar, başbakan diğer bakanları seçer ve diğer bakanlar da cumhurbaşkanı tarafından atandıktan sonra oluşturulan kabine yasama organının güvenine sunulur. Dolayısıyla yürütmenin ikinci kanadında da son söz yasama organındadır.

Başkanlık sisteminde Başkan doğrudan ya da dolaylı olarak halk tarafından seçilir. Başkanlık sisteminin kesin kuvvetler ayrılığı prensibine istinaden yasama ve yürütmenin kaynakları da birbirinden ayrıdır. Bunun anlamı yasama ve yürütmenin halk tarafından ayrı ayrı seçilmesidir.

Parlamenter sistemde kolektif çalışan, dayanışma içinde görev yapan ve yasama organına karşı siyasi sorumluluğu bulunan bakanlar kurulu mevcuttur. Başkanlık sisteminde ise bu anlamda bir kabineden söz edilemez. Başkan tarafından göreve getirilen bakanlar, Başkan tarafından atanıp yine başkan tarafından görevden alınabilir. Dolayısıyla yasama organına değil, başkana karşı sorumludurlar. Ayrıca Başkanın atadığı bakanlar bir anlamda yardımcı konumundadırlar ve bağlayıcı kararlar alamazlar.

Yukarıda parlamenter ve başkanlık sistemlerinin asli unsurlarının karşılaştırmasına yer verilmiştir. Tali unsurlarında da farklılıklar mevcuttur.

Parlamenter sistemde yasama ve yürütme arasında yumuşak bir ayrım olması sonucunda yürütme organının da yasama organını fesih etme yetkisi vardır. Fesih olağan seçim dönemi gelmeksizin seçim kararı alarak parlamentonun varlığının sonlandırılmasıdır. Yasama organının güvensizlik oyu ile yürütme organının varlığına son verebilmesi gibi karşılıklı denge unsuru olarak yürütme organına da fesih yetkisi verilmiştir. Oysaki başkanlık sisteminde kuvvetler arasındaki sert ayrım dolayısıyla yasama ve yürütmenin karşılıklı olarak birbirlerinin hukuki varlıklarını sonlandırması görev sürelerini değiştirmesi mümkün değildir.

Parlamenter sistemin yumuşak kuvvetler ayrılığına dayanmasının bir sonucu olarak aynı kişi hem yasama hem de yürütmede görev alabilir. Örneğin bir bakan aynı zamanda milletvekili olabilir. Başkanlık sisteminde ise yasama ve yürütmede aynı kişinin görev alması mümkün değildir. Başkan ve bakanları yasama organı içerisinde görev alamayacakları gibi yasama organı üyelerinin de yürütmede, idari bir görevde ya da memur olarak görev almaları mümkün değildir.

Yine parlamenter sistemde yürütme yasama organının çalışmalarına katılabilir. Bakanlar kurulu, parlamentoya kanun tasarısı sunma, parlamentoya girme, tartışmaları izleme, söz alma hakkına sahiptir. Ayrıca bakanlar kurulu ve devlet başkanının meclisi toplantıya çağırma yetkisi de vardır. Başkanlık sisteminde ise başkan yasama organının çalışmalarına katılamaz.

Kaynak: Jülide Güler, Anayasalara Göre Tarihsel Süreç İçinde Devlet Başkanının Konumundaki Değişim, KDY Yayıncılık, 2020